Opis problemu
W polskim systemie prawnym prokuratura działa w strukturze hierarchicznej. Każdy prokurator podlega swoim przełożonym, a ci z kolei są pod kontrolą Prokuratora Generalnego (który pełni również funkcję Ministra Sprawiedliwości). Taka organizacja pozwala przełożonym na:
- Wydawanie wiążących poleceń w prowadzonych postępowaniach.
- Nadzór nad decyzjami i czynnościami podejmowanymi przez prokuratorów.
Chociaż hierarchiczność ma na celu zapewnienie jednolitości działania prokuratury, w praktyce stwarza ryzyko ograniczenia niezależności prokuratorów, szczególnie w sprawach o dużym znaczeniu politycznym lub społecznym.
Przejawy braku niezależności
- Możliwość wydawania wiążących poleceń służbowych
- Przełożony ma prawo nakazać podjęcie lub zaniechanie określonych czynności procesowych, np. wszczęcie śledztwa, umorzenie sprawy czy zmianę kwalifikacji prawnej czynu.
- Polecenia te mogą być wydawane także ustnie, co utrudnia ich dokumentowanie i kontrolę.
- Arbitralne decyzje personalne
- Prokuratorzy mogą być oddelegowani na inne stanowiska, często w odległych miejscowościach, bez ich zgody.
- Tego typu przeniesienia bywają wykorzystywane jako forma nacisku lub represji wobec prokuratorów, którzy nie podporządkowują się poleceniom przełożonych.
- Brak realnych mechanizmów odwoławczych
- Choć prokuratorzy teoretycznie mogą złożyć sprzeciw wobec polecenia przełożonego, w praktyce takie sprzeciwy są rzadko uwzględniane i mogą prowadzić do represji wobec prokuratora.
- System dyscyplinarny bywa używany do wywierania presji na prokuratorów, którzy podejmują niezależne decyzje.
- Polityczne uzależnienie przełożonych
- W strukturze, gdzie Prokurator Generalny jest jednocześnie Ministrem Sprawiedliwości, decyzje przełożonych mogą być inspirowane względami politycznymi, a nie merytorycznymi.
Subwersyjne konsekwencje braku niezależności
- Erozja zaufania do prokuratury
- Gdy prokuratorzy są postrzegani jako narzędzia władzy wykonawczej, maleje zaufanie społeczne do ich działań.
- Prokuratura może być uznawana za niesprawiedliwą i podporządkowaną interesom politycznym, a nie ochronie prawa.
- Instrumentalizacja prawa
- Prokuratura może być używana do selektywnego ścigania przestępstw, np. ścigania przeciwników politycznych lub ochrony osób sprzyjających rządowi.
- To prowadzi do nierównego traktowania obywateli i naruszenia zasad państwa prawa.
- Osłabienie morale i profesjonalizmu
- Prokuratorzy działający pod presją przełożonych mogą rezygnować z podejmowania odważnych decyzji w obawie przed konsekwencjami.
- W dłuższej perspektywie prowadzi to do spadku jakości pracy w prokuraturze i utraty autorytetu tego zawodu.
- Utrata niezależności w sprawach kluczowych
- W sprawach politycznie wrażliwych, hierarchiczna struktura prokuratury umożliwia bezpośrednie wpływanie na decyzje dotyczące śledztw czy aktów oskarżenia.
- Takie działania mogą destabilizować fundamenty demokracji i sprawiedliwości.
Propozycje zmian dla zwiększenia niezależności prokuratorów
- Ograniczenie możliwości wydawania poleceń w sprawach indywidualnych
- Polecenia dotyczące konkretnych postępowań powinny być wydawane jedynie w formie pisemnej i uzasadnione.
- Prokurator powinien mieć prawo złożenia odwołania od polecenia, które byłoby rozstrzygane przez niezależny organ.
- Rozdzielenie funkcji Prokuratora Generalnego i Ministra Sprawiedliwości
- Rozdzielenie tych funkcji pozwoliłoby na zmniejszenie wpływu politycznego na prokuraturę i zwiększenie jej autonomii.
- Kadencyjność stanowisk przełożonych w prokuraturze
- Wprowadzenie kadencyjności dla szefów prokuratur mogłoby ograniczyć możliwość stosowania arbitralnych nacisków na podwładnych.
- Zakaz przenoszenia prokuratorów bez ich zgody
- Przenoszenie prokuratorów do innych jednostek powinno być możliwe jedynie w wyjątkowych sytuacjach, za zgodą samego prokuratora.
- Wzmocnienie niezależnych organów kontrolnych
- Utworzenie niezależnej rady, która nadzorowałaby działania prokuratury i rozpatrywała skargi na polecenia przełożonych, mogłoby zwiększyć przejrzystość i obiektywizm.
Podsumowanie
Brak niezależności prokuratorów od przełożonych jest jednym z kluczowych problemów osłabiających polski wymiar sprawiedliwości. Ograniczenie niezależności prowadzi do subwersyjnych skutków, takich jak spadek zaufania do instytucji państwowych i erozja zasad praworządności. Reforma struktury prokuratury, zwiększenie jej autonomii oraz zabezpieczenie prokuratorów przed politycznymi naciskami są niezbędne, by przeciwdziałać tym zagrożeniom i odbudować zaufanie społeczne.